Gallia est omnis dīvīsa in partźs trźs, quārum ūnam incolunt Belgae, aliam Aquītānī, tertiam quī ipsōrum linguā Celtae, nostrā Gallī appellantur. Hī omnźs linguā, īnstitutīs, lźgibus inter sź differunt. Gallōs ab Aquītānīs Garumna flūmen, ā Belgīs Matrona et Sźquana dīvidit. 5Hōrum omnium fortissimī sunt Belgae, proptereā quod ā cultū atque hūmānitāte Prōvinciae longissimź absunt minimźque saepe mercātōrźs ad eōs commeant atque ea, quae ad effźminandōs animōs pertinent, important proximīque sunt Germānīs, quī trāns Rhźnum incolunt, quibuscum conti- nenter bellum gerunt. Quā dź causā Helvźtiī quoque reliquōs Gallōs virtūte 10praecźdunt, quod ferź cotīdiānīs proeliīs cum Germānīs contendunt, cum aut suīs finibus eōs prohibent aut ipsī in eōrum fīnibus bellum gerunt.
Apud Helvźtiōs longź nōbilissimus fuit et dītissimus Orgetorīx. Is, M. Messālā et M. Pīsōne cōnsulibus, rźgnī cupiditāte inductus coniūratiōnem nōbilitātis fźcit, et cīvitātī persuāsit, ut dź fīnibus suīs cum omnibus cōpiīs exīrent.
5Id facilius eīs persuāsit, quod undique locī natūrā Helvźtiī continentur: ūnā ex parte flūmine Rhźnō lātissimō atque altissimō, quī agrum Helvźtium ā Germānīs dividit; alterā ex parte monte Iūrā altissimō, quī est inter Sźquanōs et Helvźtiōs; tertiā, lacū Lemannō et flūmine Rhodanō, quī Prōvinciam nostram ab Helvźtiīs dīvidit. Hīs rźbus fīźbat ut et minus lātź 10vagārentur et minus facile fīnitimīs bellum īnferre possent; quā ex parte hominźs bellandī cupidī magnō dolōre adficiźbantur. Prō multitūdine autem hominum et prō glōriā bellī atque fortitūdinis angustōs sź fīnźs habźre arbitrābantur, quī in longitūdinem mīlia passuum CCXL, in lātitūdinem CLXXX patźbant.
Hīs rźbus adductī et auctōritāte Orgetorīgis permōtī cōnstituźrunt comparāre ea quae ad proficīscendum pertinźrent, iūmentōrum et carrōrum quam maximum numerum coemere, sźmentźs quam maximās facere, ut in itinere cōpia frūmentī suppeteret, cum proximīs cīvitātibus pācem et amīcitiam 5cōnfīrmāre. Ad eās rźs cōnficiendās biennium sibi satis esse exīstimāvźrunt; in tertium annum profectiōnem lźge cōnfīrmant.
Ad eās rźs cōnficiendās Orgetorīx dźligitur. Is sibi lźgātiōnem ad cīvitātźs suscźpit. In eō itinere persuādet Casticō Catamantāloedis fīliō, Sźquānō, ut rźgnum in cīvitāte suā occupāret, quod pater ante habuerat; itemque 10persuādet Dumnorīgī Aeduō, frātrī Dīviciācī, quī eō tempore prīncipātum in cīvitāte obtinźbat ac maximź plźbī acceptus erat, ut idem cōnārźtur, eīque fīliam suam in mātrimōnium dat.
Illīs cōnfīrmat sź suae cīvitātis imperium obtentūrum, atque suīs cōpiīs suōque exercitū illīs rźgna conciliātūrum. Hāc ōrātiōne adductī inter sź 15fidem et iūs iūrandum dant et rźgnō occupātō per trźs potentissimōs ac fīrmissimōs populōs sźsź tōtīus Galliae imperium obtinźre posse spźrant.
Ea rźs est Helvźtiīs per indicium źnuntiāta. Mōribus suīs Orgetorīgem ex vinculīs causam dīcere coźgźrunt; oportźbat eum damnātum igne cremārī.
Diź cōnstitūtā Orgetorīx ad iūdicium omnem suam famīliam, ad hominum mīlia decem, undique coźgit et omnźs clientźs obaerātōsque suōs, quōrum 5magnum numerum habźbat, eōdem condūxit; per eōs, nź causam dīceret, sź źripuit. Cum cīvitās ob eam rem incitāta armīs iūs suum exsequī cōnārźtur, multitūdinemque hominum ex agrīs magistrātūs cōgerent, Orgetorīx mortuus est; Helvźtiī autem arbitrantur ipsum sź interfźcisse.
Post eius mortem nihilō minus Helvźtiī id, quod cōnstituerant, facere cōnantur, ut ź fīnibus suīs exeant. Ubi iam sź ad eam rem parātōs esse arbitrātī sunt, oppida sua omnia, numerō ad duodecim, vīcōs ad quadrin- gentōs, reliqua prīvāta aedificia incendunt. Frūmentum omne, praeter quod 5sźcum portātūrī erant, combūrunt, ut domum reditiōnis spź sublātā parātiōrźs ad omnia perīcula subeunda essent; trium mźnsum molita cibāria sibi quemque domō efferre iubent. Persuādent Rauracīs et Tulingīs et Latobrīgīs fīnitimīs utī, oppidīs suīs vīcīsque exūstīs, ūnā cum eīs proficīscantur. Boiōsque, quī trāns Rhźnum incoluerant et in agrum Nōricum trānsierant Nōreiamque 10oppugnārant, ad sź sociōs recipiunt.
Erant omnīnō itinera duo, quibus itineribus domō exīre possent: ūnum per Sźquānōs, angustum et difficile, inter montem Iūram et flūmen Rhodanum, quā vīx singulī carrī dūcerentur, mōns autem altissimus impendźbat, ut facile perpaucī eōs prohibźre possent; alterum per Prōvinciam nostram, 5multō facilius atque expedītius, proptereā quod inter finźs Helvźtiōrum et Allobrogum, quī nūper pācātī erant, Rhodanus fluit isque nōn nullīs locīs vadō trānsītur.
Extrźmum oppidum Allobrogum proximumque Helvźtiōrum fīnibus est Genāva. Ex eō oppidō pōns ad Helvźtiōs pertinet. Allobrogibus sźsź vel 10persuāsūrōs exīstimābant, vel vī coāctūrōs, ut per suōs fīnźs eōs īre paterentur. Omnibus rźbus ad profectiōnem comparātīs diem dīcunt quā diź ad ripam Rhodanī omnźs conveniant. Is dies erat a. d. V Kal. Apr. L. Pīsōne A. Gabīniō cōnsulibus.
Caesarī cum id nūntiātum esset eōs per Prōvinciam nostram iter facere cōnārī, mātūrat ab urbe proficīscī et quam maximīs potest itineribus, in Galliam ulteriōrem contendit et ad Genāvam pervenit. Prōvinciae tōtī quam maximum potest mīlitum numerum imperat (erat omnīnō in Galliā ulteriōre 5legiō ūna); pontem, quī erat ad Genāvam, iubet rescindī.
Ubi dź eius adventū Helvźtiī certiōrźs factī sunt, lźgātōs ad eum mittunt nōbilissimōs cīvitātis, quī dīcerent sibi esse in animō sine ūllō maleficiō iter per Prōvinciam facere, proptereā quod nūllum aliud iter habźrent; sź rogāre ut sibi licźret eius voluntāte id facere. Caesar, quod memoriā tenźbat L. 10Cassium cōnsulem occīsum exercitumque eius ab Helvźtiīs pulsum et sub iugum missum, concźdendum nōn putābat; neque existimābat hominźs inimīcō animō, datā facultāte per Prōvinciam itineris faciundī, ab iniūriā et maleficiō temperātūrōs. Tamen, ut spatium intercźdere posset, dum mīlitźs, quōs imperāverat convenīrent, lźgātīs respondit diem sź ad dźliberandum 15sūmptūrum; sī quid vellent, ad Īd. Aprīl reverterentur.
Intereā eā lźgiōne, quam sźcum habźbat, mīlitibusque, quī ex Prōvinciā convźnerant, ā lacū Lemannō, quī in flūmen Rhodanum īnfluit, ad montem Iūram, quī fīnźs Sźquānōrum ab Helvźtiīs dīviditmīlia passuum XIX murum in altitūdinem pedum sźdecim fossamque perdūcit. Eō opere perfectō 5praesidia dispōnit, castella commūnit, ut Helvźtiōs trānsīre cōnantźs prohi- bźre possit.
Ubi ea diźs, quam cōnstituerat cum lźgātīs, vźnit et lźgātī ad eum revertźrunt, negat sź mōre et exemplō populī Rōmānī posse iter ūllī per Prōvinciam dare; et, sī vim facere cōnentur, sź eōs prohibitūrum ostendit. 10Helvźtiī eā spź dźiectī, aliī, nāvibus iūnctīs ratibusque complūribus factīs, flūmen trānsīre cōnantur; aliī vadīs Rhodanī, quā minima altitūdō flūminis erat, nōn numquam interdiū, saepius noctū, perrumpere cōnantur. Sed operis mūnītiōne et mīlitum concursū et tźlīs repulsī hōc cōnātū dźstitźrunt.
Relinquźbātur ūna via per Sźquānōs, quā, Sźquānīs invītīs, propter angustiās īre nōn poterant. Hīs cum suā sponte persuādźre nōn possent, lźgātōs ad Dumnorīgem Aeduum mittunt, ut, eō dźprecātōre, ā Sźquānīs impetrārent. Dumnorīx grātiā et largītiōne apud Sźquānōs plurimum poterat, et Helvźtiīs 5erat amīcus, quod ex eā cīvitāte Orgetorīgis fīliam in mātrimōnium dūxerat. Ille autem cupiditāte rźgnī adductus novīs rźbus studźbat, et quam plūrimās cīvitātźs suō beneficiō obstrictās habźre volźbat. Itaque rem suscipit et ā Sźquānīs impetrat, ut per fīnźs suōs Helvźtiōs īre patiantur, atque perficit ut obsidźs inter sźsź dent: Sźquāni, nź itinere Helvźtiōs prohibeant; Helvźtiī, 10ut sine maleficiō et iniūriā trānseant.
Caesarī renūntiātur, Helvźtiīs esse in animō per agrum Sźquānōrum et Aeduōrum iter in Santonum fīnźs facere, quī nōn longź ā Tolōsātium fīnibus absunt, quae cīvitās est in Prōvinciā. Id sī fieret, intellegźbat magnō cum perīculō Prōvinciae futūrum, ut hominźs bellicōsōs, populī Rōmānī inīmicōs, 5locīs patentibus maximźque frūmentāriīs fīnitimōs habźret. Ob eās causās eī mūnītiōnī, quam fźcerat, T. Labiźnum lźgātum praefźcit; ipse in Ītaliam magnīs itineribus contendit duāsque ibi lźgiōnźs cōnscrībit, et trźs, quae circum Aquileiam hiemābant, ex hībernīs źdūcit et, quā proximum iter in ulteriōrem Galliam per Alpīs erat, cum hīs quīnque lźgiōnibus īre contendit. 10Ibi Ceutronźs et Graiocelī et Caturīgźs locīs superiōribus occupātīs itinere exercitum prohibźre cōnantur. Hīs pulsīs complūribus proeliīs, ab Ocelō, quod est oppidum citeriōris prōvinciae extrźmum, in fīnźs Vocontiōrum ulteriōris prōvinciae diź septimō pervenit; inde in Allobrogum fīnźs, ab Allobrogibus in Segūsiavōs exercitum dūcit. Hī sunt extrā Prōvinciam trāns 15Rhodanum prīmī.
Helvźtiī iam per angustiās et fīnźs Sźquānōrum suās cōpiās trādūxerant, et in Aeduōrum fīnźs pervźnerant eōrumque agrōs populābantur. Aeduī cum sź suaque ab eīs defendere nōn possent, lźgātōs ad Caesarem mittunt quī auxilium rogent: Ita sź omnī tempore dź populō Rōmānō meritōs esse, ut, 5paene in cōnspectū exercitūs nostrī, agrī eōrum vastārī, līberī eōrum in servitūtem abdūcī, oppida expugnārī nōn dźbuerint. Eōdem tempore Ambarrī, necessāriī et cōnsanguineī Aeduōrum, Caesarem certiōrem faciunt sźsź dźpopulātīs agrīs nōn facile ab oppidīs vim hostium prohibźre. Item Allobrogźs, quī trāns Rhodanum vīcōs possessiōnźsque habźbant, fugā sź ad Caesarem 10recipiunt, et dźmōnstrant, sibi praeter agrī solum nihil esse reliquī. Quibus rźbus adductus Caesar sibi nōn exspectandum esse statuit, dum, omnibus fortūnīs sociōrum cōnsūmptīs, in Santonōs Helvźtiī pervenīrent.
Flūmen est Arar, quod per fīnźs Aeduōrum et Sźquanōrum in Rhodanum īnfluit, incrźdibilī lźnitāte, ita ut oculīs iūdicārī nōn possit in utram partem fluat. Id Helvźtiī ratibus ac lintribus iūnctīs trānsībant. Ubi per explōrātōrźs Caesar certior factus est, Helvźtiōs iam trźs partźs cōpiārum id flūmen 5trādūxisse, et quārtam ferź partem citrā flūmen Ararim reliquam esse, dź tertiā vigiliā cum legiōnibus tribus ź castrīs profectus, ad eam partem pervźnit, quae nondum flūmen trānsierat. Eōs impedītōs et inopinantźs adgressus, magnam partem eōrum concidit; reliquī sźsź fugae mandārunt atque in proximās silvās abdidźrunt. Is pagus appellābātur Tigurīnus; nam 10omnis cīvitās Helvźtia in quattuor pagōs dīvīsa est.
Hic pāgus ūnus, cum domō exīsset, patrum nostrōrum memoriā L. Cassium cōnsulem interfźcerat et eius exercitum sub iugum mīserat. Ita sīve casū sīve cōnsiliō deōrum immortālium, ea pars cīvitātis Helvźtiae, quae īnsignem calamitātem populō Rōmānō intulerat, prīnceps poenās persolvit. Quā in 15rź Caesar nōn sōlum pūblicās, sed etiam prīvātās iniūriās ultus est, quod Tigurīnī eōdem proeliō eius socerī L. Pīsōnis avum, L. Pīsōnem lźgātum, interfźcerant.
Eōdem diź ab explōrātōribus certior factus hostźs sub monte cōnsźdisse mīlia passuum ab ipsīus castrīs octō, mīsit explōrātorźs, quī cognōscerent quālis esset nātūra montis et quālis in circuitū ascźnsus. Renūntiātum est ascźnsum esse facilem. Dź tertiā vigiliā Titum Labiźnum lźgātum cum duābus 5lźgiōnibus et eīs ducibus, quī iter cognōverant, summum iugum montis ascendere iubet; quid suī cōnsilī sit, ostendit. Ipse dź quartā vigiliā eōdem itinere, quō hostźs ierant, ad eōs contendit equitātumque omnem ante sź mittit. P. Cōnsidius, quī reī mīlitāris peritissimus habźbātur et in exercitū L. Sullae et posteā in M. Crassī fuerat, cum explōratoribus praemittitur.
Prīmā lūce, cum summus mōns ā Labiźnō tenźrźtur, ipse ab hostium castrīs nōn longius mīlle et quīngentis passibus abesset, neque (ut posteā ex captivīs comperit) aut ipsīus adventus aut Labiźnī cognitus esset, Cōnsidius equō admissō ad eum accurrit, dīcit montem quem ā Labiźnō occupārī voluerit, 5ab hostibus tenźrī; id sź ā Gallicīs armīs atque īnsignibus cognōvisse. Caesar suās cōpiās in proximum collem subdūcit, aciem instruit.
Labiźnus, ut eī erat praeceptum ā Caesare nź proelium committeret, nisi ipsīus cōpiae prope hostium castra vīsae essent, ut undique ūnō tempore in hostīs impetus fieret, monte occupātō nostrōs exspectābat proeliōque abstinźbat. 10Multō dźnique diź per explōratōrźs Caesar cognōvit et montem ā suīs tenźrī et Helvźtiōs castra mōvisse et Cōnsidium timōre perterritum, quod nōn vīdisset, prō visō sibi renūntiāsse. Eō diź, quō cōnsueverat intervallō, hostźs sźquitur et mīlia passuum tria ab eōrum castrīs castra ponit.
Postrīdiź eius diźī, quod omnīnō bīduum supererat, cum exercituī frūmentum mźtīrī oportźret, et quod ā Bibracte, oppidō Aeduōrum longź maximō et cōpiōsissimō, nōn amplius mīlibus passuum XVIII aberat, reī frūmentāriae prōspiciendum existimāvit; iter ab Helvźtiīs āvertit ac Bibracte īre contendit.
5Ea rźs per fugitīvōs L. Aemilī, decuriōnis equitum Gallōrum, hostibus nūntiātur. Helvźtiī, seu quod timōre perterritōs Rōmānōs discźdere ā sź exīstimārent, seu quod eōs rź frūmentāriā interclūdī posse cōnfīderent, commūtātō cōnsiliō atque itinere conversō, nostrōs ā novissimō agmine īnsequī ac lacessere coepźrunt.
Postquam id animadvertit, cōpiās suās Caesar in proximum collem subdūcit equitātumque, quī sustinźret hostium impetum, mīsit. Ipse interim in colle mediō triplicem aciem īnstrūxit lźgiōnum quattuor veterānārum. In summō iugō duās lźgiōnźs, quās in Galliā citeriōre proximź cōnscrīpserat, 5et omnia auxilia collocāvit. Intereā sarcinās in ūnum locum cōnferrī et eum locum ab hīs, quī in superiōre aciź cōnstiterant, mūnīrī iussit. Helvźtiī cum omnibus suīs carrīs secūtī, impedīmenta in ūnum locum contulźrunt; ipsī cōnfertissimā acie, reiectō nostrō equitātū, phalange factā, sub prīmam nostram aciem successźrunt.
Caesar, prīmum suō equō, deinde equīs omnium ex cōnspectū remōtīsut aequātō omnium perīculō, spem fugae tolleretcohortātus suōs, proelium commīsit. Mīlitźs, ź locō superiōre pīlīs missīs, facile hostium phalangem perfrźgźrunt. Eā disiectā, gladiīs dźstrictīs in eōs impetum fźcźrunt.
5Gallīs magnō ad pugnam erat impedīmentō quod, plūribus eōrum scūtīs ūnō ictū pīlōrum trānsfīxīs et colligātīs, cum ferrum sź īnflexisset, neque pīla źvellere neque, sinistrā impedītā, satis commodź pugnāre poterant. Itaque multī scūtum manū źmittere et nūdō corpore pugnāre praeoptābant. Tandem vulneribus dźfessī, pedem referre, et, quod mōns suberat circiter 10mīlle passuum spatiō, eō sź recipere coepźrunt.
Captō monte et succźdentibus nostrīs, Boiī et Tulingī, quī hominum mīlibus circiter xv agmen hostium claudźbant et novissimīs praesidiō erant, ex itinere nostrōs ab latere apertō aggressī sunt. Id conspicātī Helvźtiī, quī in montem sźsź recźperant, rursus īnstāre et proelium redintegrāre coepźrunt. 15Rōmānī bipertītō signa intulźrunt; prīma et secunda aciźs, ut victīs ac summōtīs resisteret; tertia, ut venientźs sustinźret.
Ita ancipitī proeliō diū atque ācriter pugnātum est. Diūtius cum sustinźre nostrōrum impetūs nōn possent, alterī sź, ut coeperant, in montem recźpźrunt, alterī ad impedīmenta et carrōs suōs sź contulźrunt. Nam hōc tōtō proeliō, cum ab hōrā septimā ad vesperum pugnātum esset, āversum hostem vidźre 5nźmō potuit. Ad multam noctem etiam ad impedīmenta pugnātum est, proptereā quod prō vallō carrōs obiźcerant et ź locō superiore in nostrōs venientźs tźla coniciźbant, et nōn nūllī inter carrōs rotāsque matarās ac trāgulās subiciźbant nostrōsque vulnerābant. Diū cum esset pugnātum, impedīmentīs castrīsque nostrī potītī sunt. Ibi Orgetorīgis fīlia atque ūnus ź 10fīliīs captus est.
Ex eō proeliō circiter hominum mīlia CXXX superfuźrunt, quī nūllam partem noctis itinere intermissō, in fīnźs Lingonum diź quartō pervźnźrunt. Nam nostrī et propter vulnera mīlitum et propter sepultūram occīsōrum trīduum morātī, eōs sequī nōn potuźrunt. Caesar ad Lingonźs litterās 15nūntiōsque mīsit, nź eōs frūmentō nźve aliā rź iuvārent. Ipse trīduō intermissō cum omnibus cōpiīs eōs sequī coepit.
Helvźtiī omnium rźrum inopiā adductī lźgātōs dź dźditiōne ad eum mīsźrunt. Quī cum eum in itinere convźnissent sźque eius ad pedźs prōiźcissent flentźs pācem petīssent, eōs in eō locō, quō tum erant, suum adventum exspectāre iussit. Eō postquam Caesar pervźnit, obsidźs, arma, servōs, quī 5ad eōs perfūgerant, poposcit.
Dum ea conquīruntur et cōnferuntur nocte intermissā, circiter hominum mīlia VI eius pāgī, quī Verbigenus appellātur, sīve timōre perterritī, sīve spź salūtis inductī, prīmā nocte ź castrīs Helvźtiōrum źgressī ad Rhźnum fīnźsque Germānōrum contendźrunt.
Quod ubi Caesar resciit, imperāvit hīs, quōrum per fīnźs ierant, utī eōs conquīrerent et redūcerent; eōs reductōs in hostium numerō habuit; reliquōs omnźs, obsidibus, armīs, perfugīs trāditīs, in dźditiōnem accźpit. Helvźtiōs, Tulingōs, Latobrīgōs in fīnźs suōs, unde erant profectī, revertī iussit, et, 5quod omnibus frūgibus āmissīs domī nihil erat, quō famem tolerārent, Allobrogibus imperāvit, ut eīs frūmentī cōpiam facerent; ipsōs oppida vīcōsque quōs incenderant restituere iussit.
Id eā maximź ratiōne fźcit, quod nōluit eum locum, unde Helvźtiī discesserant, vacāre nź propter bonitātem agrōrum Germānī, quī trāns 10Rhźnum incolunt, ź suīs fīnibus in Helvźtiōrum fīnźs trānsīrent et fīnitimī Galliae prōvinciae Allobrogibusque essent. Aeduīs permīsit, ut in fīnibus suīs Boiōs collocārent; quibus illī agrōs dedźrunt, quōsque posteā in parem iūris lībertātisque condiciōnem recźpźrunt.
In castrīs Helvźtiōrum tabulae, litterīs Graecīs cōnfectae, repertae sunt et ad Caesarem relātae, quibus in tabulīs nōminātim ratiō cōnfecta erat, quī numerus domō exisset eōrum quī arma ferre possent, et item sźparatim pueri, senźs mulieresque. Quārum omnium summa erat capitum Helvźtiōrum mīlia 5CCLXIII, Tulingōrum mīlia XXXVI, Latobrīgōrum XIV, Rauracōrum XXIII, Boiōrum XXII; ex hīs quī arma ferre possent ad mīlia nōnāgintā duo.
Summa omnium fuźrunt ad mīlia CCCLXVIII. Eōrum quī domum rediźrunt, cźnsū habitō, ut Caesar imperāverat, repertus est numerus mīlium C et X.
Ūbi Ariovistum castrīs sź tenźre Caesar intellźxit, nź diūtius commeātū prohibźrźtur, ultrā eum locum quō in locō Germānī con- sźderant, circiter passūs sescentōs ab hīs, castrīs idōneum locum dźlźgit aciźque triplicī īnstrūctā ad eum locum vźnit. Prīmam et secun- 5dam aciem in armīs esse, tertiam castra mūnīre iussit. Hic locus ab hoste circiter passūs sescentōs, utī dictum est, aberat. Eō circiter homi- num sźdecim mīlia expedīta cum omnī equitātū Ariovistus mīsit, quae cōpiae nostrōs terrźrent et mūnītiōne prohibźrent. Nihilō sźtius Caesar, ut ante cōnstituerat, duās aciźs hostem prōpulsāre, tertiam 10opus perficere iussit. Mūnītīs castrīs, duās ibi lźgiōnźs et partem aux- iliōrum relīquit, quattuor reliquās lźgiōnźs in castra maiora redūxit.
Proximō diź īnstitutō suō Caesar ź castrīs utrīsque cōpiās suās edūxit paulumque ā maiōribus castrīs prōgressus aciem īnstrūxit hos- tibusque pugnandī potestātem fźcit. Ubi nź tum quidem eōs prōdīre in- tellźxit, circiter merīdiem exercitum in castra redūxit. Tum dźmum 5Ariovistus partem suārum cōpiarum, quae castra minōra oppugnāret, mīsit. Ācriter utrimque ūsque ad vesperum pugnātum est. Solis oc- casū suās, multīs vulneribus et inlātīs et acceptīs, Ariovistus suās cōpiās in castra redūxit.
Cum ex captīvīs quaereret Caesar, quam ob rem Ariovistus proeliō 10nōn dźcertāret, reperiźbat apud Germānōs esse cōnsuźtūdinem, ut mātrźs famīliae sortibus vāticinātiōnibus dźclārārent, utrum proe- lium ex ūsū esset necne; eās ita dīcere: nōn esse fās Germānōs supe- rāre, sī ante novam lūnam proeliō contendissent.
Postrīdie eius diźī Caesar praesidiō utrīsque castrīs reliqūit quod satis esse vīsum est, in cōnspectū hostium prō castrīs minōribus omnźs alariōs cōnstituit, ut ad speciem eīs ūterźtur; ipse triplicī in- strūctā aciź, ūsque ad castra hostium accessit. Tum dźmum necessāriō 5Germānī suās cōpiās castris źduxźrunt generātimque cōnstituźrunt paribus intervallīs, Harūdźs, Marcomanōs, Tribocźs, Vangiōnźs, Ne- metźs, Sedusiōs, Suźbōs; et nź qua spźs in fugā relinquerźtur, omnem aciem suam raedīs et carrīs circumdedźrunt. Eō mulierźs imposuźrunt, quae, passīs manibus, mīlitźs in proelium profīciscentźs implorābant, 10nź sź in servitūtem Rōmānīs trāderent.
Caesar singulīs lźgiōnibus singulōs lźgātōs et quaestorem praefecit, utī eōs testźs suae quisque virtūtis habźret; ipse ā dextrō cornū, quod hostium aciem ā sinistrō cornū minimź fīrmam esse animadverterat, proelium com- mīsit. Ita ācriter nostrī signō datō in hostźs impetum fźcźrunt, itaque 5repente celeriterque prōcurrźrunt, ut spatium pīla in hostźs coniciendi nōn darźtur. Reiectīs pīlīs, comminus gladiīs pugnātum est. At Germānī, celeriter ex cōnsuźtūdine suā phalange factā, impetūs gladiōrum excźpźrunt. Repertī sunt complūrźs nostrī, quī in phalanga insilīrent et scūta manibus revellerent et dźsuper vulnerārent. Cum 10hostium aciźs ā sinistrō cornū pulsa atque in fugam conversa esset, ā dextrō cornū vehementer multitūdine suōrum nostram aciem premź- bant. Id cum animadvertisset Pūblius Crassus adulźscźns, quī equitātuī praeerat, quod expedītior erat quam eī, quī inter aciem ver- sābantur, tertiam aciem labōrantibus nostrīs subsidiō mīsit.
Ita proelium restitūtum est, atque omnźs hostźs terga vertźrunt neque fugere dźstitźrunt, prius quam ad flūmen Rhźnum mīlia pas- suum ex eō locō circiter quīndecim, pervźnźrunt. Ibi perpaucī aut, vīribus cōnfīsi, trānāre contendźrunt aut, lintribus inventīs, sibi salū- 5tem repperźrunt. In hīs fuit Ariovistus quī nāviculam dźligātam ad rīpam nactus, eā profūgit; reliquōs omnźs cōnsecutī equitātū nostrī interfźcźrunt.
C. Valerius Procillus, cum ā cūstōdibus in fuga, trīnīs catźnīs vinc- tus traherźtur, in ipsum Caesarem, hostźs equitātū insequentem, 10incidit. Quae quidem rźs Caesarī nōn minōrem quam ipsa victōria vo- luptātem attulit, quod hominem honestissimum prōvinciae Galliae, suum famīliārem et hospitem, źreptum ź manibus hostium sibi restitūtum vidźbat. Is, sź praesente, dź sź ter sortibus cōnsultum esse dīcźbat, utrum igni statim necārźtur an in aliud tempus reservārźtur; 15sortium beneficiō sź esse incolumem. Item M. Metius repertus et ad eum reductus est.
